امروزه نقش سیستم بانکداری به عنوان توسعه پایدار در سیستم پیچیده اقتصادی انکار ناپذیراست. سیستم بانکداری قلب توسعه اقتصادی است. نقش بانک‌ها سازگار با ماهیت اقتصادی و اجتماعی جوامع در جذب سپرده‌ها و اعطا وام‌ها است، بنابراین می‌توانیم آنها را به عنوان عامل اصلی توسعه پایدار به شمار آوریم. بانک یک موسسه مالی است که سپرده‌ها را از افراد دریافت و اعتبار ایجاد می‌نماید. اصطلاح بانک از واژه (Banko) در زبان ایتالیایی به معنای نیمکت گرفته شده است. در قرون وسطی ایتالیاییها به هنگام انجام معاملات تجاری بر روی نیمکت می‌نشستند. این واژه به تدریج تغییر کرد و به واژه (Bank) که یک واژه آلمانی است، تبدیل شد.
بانکداری، حتی قبل از ظهور پول رایج، با پیدایش اولین سکه‌های ضرب شده آغاز شده است. بانکداری در سراسر تاریخ به دو صورت صدور ارز و ذخیره ثروت رواج داشته و با ظهور اسکناس‌ها وظیفه تجمیع دارایی‌ها را به عهده داشته است. حتی نخستین امپراطوری‌ها به برخی از انواع بانکداری برای مدیریت تجارت و حفظ جریان کالاها و خدمات نیازمند بودند.
هنگامی که پول رایج پیدایش یافت، مبادله ارزش را بسیار آسانتر و کارآمدتر کرد، حالا افراد می‌توانستند به آسانی سکه‌ها یا طلاها را با کالاهای دیگر مبادله و داد و ستد نمایند. مدیریت پول رایج بدون بانکداری امکان پذیر نبود و حتی صدور آن به مدیریت بانک‌ها نیاز داشت. نخستین بانک‌ها، بانک‌های مرکزی بودند که توسط دولت‌ها برای کمک به مدیریت اقتصاد اداره می‌شدند اگرچه تصور بیشتر افراد از بانک‌ها مکانی است که پولشان را سپرده یا قرض گرفته‌اند. با این حال بانک‌های مرکزی در بالای سلسله مراتب اقتصادی قرار دارند و مدیریت و نظارت بر کل اقتصاد را فراهم می‌نمایند.
هنگامی که مردم به جمع‌آوری ثروت به شکل پول رایج پرداختند، این پول باید در مکانی ذخیره می‌شد و خانه افراد مکان ایده‌آلی برای انجام این کار نبود به ویژه اگر کسی مقدار قابل توجهی پول جمع می‌کرد. در قدیم، معابد معمولا این وظیفه را به عهده داشتند و شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد علاوه بر ذخیره پول برای دیگران و تامین امنیت برای سپرده‌گذاران به اعطای وام نیز می‌پرداختند گرچه وظیفه آنها در درجه اول ذخیره دارایی‌ها بود. در مصر و بین النهرین طلا در معابد به امانت سپرده می‌شد. در بابل نیز در زمان حمورابی درقرن ۱۸ قبل از میلاد سوابقی از وام‌های داده شده توسط کشیش معبد وجود دارد و معاملات بانکی به شیوه ابتدایی آن رواج داشته است. در یونان و روم نیز معابد سپرده‌های مردم را گرفته و به اشخاص دیگر وام می‌دادند و به صرافی می پرداختند. رومی‌ها اولین فرهنگی بودند که سیستم بانکداری را به صورت موسسه نهادینه کردند. مدیرت آن را از معابد گرفته و به بانک‌های رسمی که تحت حمایت کامل قانون قرار داشتند، سپردند. بسیاری از فعالیت‌های اعطای وام در طی این مدت توسط افرادی که با عنوان وام دهندگان پول شناخته می‌شدند، انجام شده است. وام دهندگان پول کار خود را به خوبی انجام می‌دادند، اما بانک رومی‌ها به رقابت‌های جدی با آنها می‌پرداختند. اگرچه این بانک‌ها تمایل داشتند تا منافع تجاری اشخاص مهم‌تری را تامین کنند وام دهندگان پول به معامله با مردم عادی می‌پرداختند.
گرچه با فروپاشی امپراطوری روم تجارت کاهش یافت و بانک‌های سازمان‌دهی شده توسط رومی‌ها با امپراطوریشان سقوط کرد، ایده بانکداری آنها هنوز تداوم داشت به ویژه آن که قدرت قانون برای محافظت از موسسات بانکی مورد استفاده قرار گرفت. بانک‌ها می‌توانستند در صورت عدم پرداخت بدهی‌ها زمین‌ها را تصاحب کنند. این قدرت‌ها برای حفظ امنیت و سود آوری بانک‌ها با اهمیت بودند که دو شرط لازم برای کارآمدی سیستم بانکداری است. اگرچه رابطه بدهکار – طلبکار ایجاد شده توسط رومی‌ها برای قرن‌های بسیاری به خوبی در صنعت بانکداری مورد استفاده قرار گرفت. به هنگام تبدیل امپراطوری روم به امپراطوری روم مقدس اعطای وام توسط کلیسای کاتولیک صورت پذیرفت. در آن زمان وام دهندگان پول هنوز رونق داشتند. اما توسط کلیسا به اتهام نرخ بهره بیش از حد، گناه ربا‌خواری، نرخ‌هایی که عموماً بسیار بالاتر از کلیسای کاتولیک بودند، مورد اتهام قرار می‌گرفتند.
نخستین موسسه مالی خصوصی با نام بانک در سال ۱۱۵۷ در ونیز تحت حمایت دولت ایجاد شد. در حقیقت، عملکرد درست بانکداری در اواسط قرن ۱۲ آغاز شد. فعالیت بانک تا زمان حمله فرانسه در سال ۱۷۹۷ ادامه داشت. این بانک اولین بانک ملی ایجاد شده در میان مرزهای اروپا بود. قدرتمندترین خانواده های بانکی از فلورانس می‌آمدند. خانواده‌های آچیائولی موزی باردی و پروزی که شعبه‌هایی را در بسیاری از بخش‌های دیگر اروپا ایجاد کردند، احتمالاً مشهورترین بانک ایتالیایی بانک مدیسی بود که در سال ۱۳۹۷ تاسیس شد و تا سال ۱۴۹۴ فعالیت می‌کرد.
تا پایان قرن شانزدهم و در طی قرن هفدهم وظایف بانکداری سنتی شامل پذیرش سپرده، اعطای وام، صرافی، انتقال وجوه با صدور بدهی بانک (به عنوان جایگزینی برای سکه های طلا و نقره) همراه شده بودند.
عملکردهای بانکداری جدید رشد صنعتی و تجاری را با فراهم کردن روش‌های ساده و امن پرداخت و تامین پول با پاسخگویی بیشتر به نیازهای تجاری و همچنین با تخفیف بدهی کسب و کار توسعه دادند. تا پایان قرن هفدهم، بانکداری همچنین برای الزامات بودجه کشورهای اروپایی با اهمیت شده بود که منجر به تعیین مقررات دولتی و اولین بانک‌های مرکزی شد. موفقیت روش‌ها و شیوه‌های بانکداری جدید در آمستردام و لندن کمک کرد که مفاهیم و ایده‌ها در بخش‌های دیگر اروپا گسترده شوند.
اوایل دهه ۲۰۰۰ با وقایعی مانند تثبیت بانک‌های موجود و ورود به بازار واسطه‌های مالی دیگر مانند موسسه‌های مالی غیر بانکی مشخص شده است. شرکت‌های بزرگ شروع به یافتن مسیرشان به جوامع خدمات مالی و رقابت با بانک‌های تاسیس شده کردند. خدمات اصلی ارائه شده شامل بیمه، حقوق بازنشستگی، بازار پول و صندوق هزینه، وام ها و اعتبارها و اوراق بهادار است. در واقع در پایان سال ۲۰۰۱، سرمایه بازار ۱۵ تا از بزرگ‌ترین ارائه‌دهندگان خدمات مالی شامل ۴ موسسه غیر بانکی است. فرآیند نوآوری مالی در دهه اول قرن۲۱ پیشرفت چشمگیری داشت و اهمیت و سودآوری موسسات مالی غیر بانکی را افزایش داد.
چنین سودآوری‌ای که قبلاً به صنعت غیر بانکداری محدود شده بود، موجب شد که دفتر حساب‌دهنده ارز (OCC) بانک‌ها را به اکتشاف ابزارهای مالی دیگر، متنوع کردن کسب‌و‌کارهای بانک و همچنین بهبود سلامت اقتصاد بانکداری ترغیب کند. از آنجا که ابزارهای مالی متمایز توسط صنایع غیر بانکی و بانکی اتخاذ شدند، تمایز بین موسسات مالی مختلف به تدریج ناپدید شد. اولین دهه قرن ۲۱ همچنین نقطه اوج نوآوری فنی در بانکداری و تغییر بزرگی را از بانکداری سنتی به بانکداری اینترنتی شاهد بوده است.
تاریخچه بانک و بانکداری در ایران
بانکداری در ایران از قرون وسطی تا اوایل قرن نوزدهم منحصر به فعالیت های صرافی بود. صرافی‌های بزرگی در تبریز، مشهد، تهران، اصفهان، شیراز و بوشهر یعنی مراکز تجاری عمده آن دوره وجود داشتند. در این دوره هیچ موسسه دولتی یا بانک خارجی در کشور فعالیت نداشت و نقل و انتقال وجوه در داخل یا در خارج توسط صرافان انجام می‌گرفت. موسسات صرافی عمده آن روزگار شامل تجارت خانه برادران تومانیانس، تجارت‌خانه جمشیدیان، تجارت‌خانه جهانیان و شرکت اتحادیه بودند که فعالیت اکثر آنها تا قبل از سال ۱۳۰۰هجری شمسی متوقف گردید. اولین بانکی که در ایران تاسیس شد، شعبه یک بانک انگلیسی بود که مرکز آن در لندن و حوزه فعالیت آن جنوب آسیا به‌ویژه هندوستان می‌بود. این بانک، “بانک جدید شرق” خوانده می‌شد. در سال ۱۲۶۶ هجری شمسی ابتدا شعبه‌ای در تهران ایجاد کرده و سپس به ایجاد شعب در اصفهان، بوشهر، تبریز، رشت، شیراز و مشهد اقدام نمود. در سال ۱۲۶۹ هجری شمسی، بانک دارایی‌های خود را به “بانک شاهی ایران” که این بانک نیز بانکی انگلیسی بود، فروخت و از آن پس بانک شاهی ایران جانشین بانک جدید شرق شد.
بانک شاهی ایران
رویتر انگلیسی با اعطای وام به ناصرالدین شاه قاجار امتیازات بزرگی از وی گرفت که یکی از آنها حق تاسیس بانک بود. در سال ۱۲۶۷ هجری، امتیاز اول لغو شد و امتیاز دیگری به‌مدت۶۰ سال که اساس آن تشکیل بانک شاهی و انحصار انتشار اسکناس بود به وی اعطا گردید. مقر این بانک لندن بود و بانک تابع قوانین انگلستان بود. بانک از سال ۱۲۶۹ کار خود را آغاز کرده و “اولین اسکناس بانکی” را در ایران منتشر نمود. در سال۱۳۰۹ حق انحصاری نشر اسکناس از بانک خریداری شد و به بانک ملی ایران واگذار گردید.این بانک تا سال ۱۳۲۷، یعنی پایان مدت امتیاز ۶۰ ساله خود در ایران فعالیت کرد و سپس تا سال ۱۳۳۱ نیز بدون مجوز تحت نام “بانک انگلیس در ایران و خاورمیانه”به‌کار خود ادامه داد.
بانک استقراضی ایران
پس از تاسیس بانک شاهی، امتیاز تاسیس بانک دیگری به‌نام “بانک استقراضی ایران”به یکی از اتباع روسیه تزاری واگذار شد. مدت امتیاز این بانک ۷۵ سال بود. بانک در سال ۱۲۷۰ هجری شمسی با افتتاح یک اداره مرکزی و شعباتی در چند شهر شمال کشور کار خود را آغاز کرد. در سال ۱۲۷۷ دولت روسیه کلیه سهام این بانک را خرید و آن را تحت کنترل بانک دولتی پترزبورگ درآورد. در سال ۱۳۰۱ بر اساس توافق قبلی بین ایران و اتحاد جماهیر شوروی سابق، بانک به دولت ایران واگذار شد. این بانک هیچ گاه نتوانست سپرده قابل ملاحظه‌ای جذب کند و در انجام فعالیت های بانکی چندان موفق نبود. در سال ۱۳۱۲ این بانک در بانک کشاورزی ایران ادغام شد.
بانک عثمانی
بانک عثمانی یک بانک انگلیسی بود که با سرمایه مشترک انگلیس و فرانسه در ترکیه امروزی تاسیس شد. این بانک در سال ۱۳۰۱ شعبه‌ای در تهران و شهرهای غربی ایران تاسیس نمود.
بانک روس و ایران
بانک ایران و روس در سال ۱۳۰۳ از سوی اتحاد جماهیر شوروی سابق و به‌منظور تسهیل مبادلات بازرگانی بین دو کشور تاسیس شد. اداره مرکزی آن در تهران بود و شعباتی نیز در شهرهای شمالی ایران داشت. فعالیت بانک در ابتدا منحصر به انجام امور مالی موسسات بازرگانی وابسته به دولت شوروی در ایران و مبادلات بازرگانی بین دو کشور بود. بانک روس و ایران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی تنها بانک خارجی بود که در ایران به عملیات بانکی اشتغال داشت. مرکز قانونی بانک تهران بود و فعالیت‌های آن بر اساس قوانین بانکی ایران صورت می گرفت.
بانک های ایرانی
فکر تاسیس یک بانک جدید با سرمایه و مدیریت ایرانی قبل از انقلاب مشروطیت، یعنی ده سال قبل از تاسیس بانک شاهی ایران به وجود آمد. در این زمان “حاج محمدحسین”که از صرافان بزرگ بود، پیشنهاد تاسیس بانکی با سرمایه مشترک دولت ایران و مردم را به ناصرالدین شاه ارائه داد، اما متاسفانه طرح مورد موافقت قرار نگرفت. پس از استقرار مشروطیت، نمایندگان اولین دوره مجلس تاسیس یک بانک ملی را خواستار شدند، اما سرمایه لازم فراهم نیامد.
اولین بانک ایرانی در سال ۱۳۰۴ به نام “بانک پهلوی قشون”، از محل وجوه بازنشستگی نظامیان و برای سامان دادن به امور مالی ارتش به وجود آمد. سپس نام آن به “بانک سپه” تغییر کرد. فعالیت‌های بانکی این بانک در آغاز تاسیس محدود بود. در سال ۱۳۰۵ با استفاده از وجوه صندوق بازنشستگی کشور، “موسسه رهنی ایران” تاسیس شد. این موسسه که تحت نظارت وزارت دارایی فعالیت می‌کرد، در مقابل اخذ وثیقه منقول به افراد وام بهره پایین ارائه می‌کرد. این موسسه پس از تاسیس بانک ملی ایران، جزئی از این بانک شد و از سال ۱۳۱۸ که بانک رهنی به‌وجود آمد، به “بانک کارگشایی” تغییر نام یافت.
بانک ملی ایران
قانون اجازه تاسیس بانک ملی ایران در ۱۴ اردیبهشت ۱۳۰۶ به‌وسیله مجلس شورای ملی تصویب شد. بر اساس این قانون، دولت مکلف شد که بانکی به‌نام “بانک ملی ایران”تاسیس کند. سرمایه بانک ۱۵ میلیون ریال در نظر گرفته شد. در سال ۱۳۰۷ بانک ملی با سرمایه ۲۰ میلیون ریال تاسیس شد و علاوه‌بر مسئولیت نگهداری حساب های دولت، حق نشر اسکناس نیز در سال ۱۳۱۱ به این بانک واگذار شد.
ایجاد بانک های خصوصی در ایران
با وجود عدم منع قانونی تاسیس بانک در ایران و با وجود توسعه بانک های ملی و سپه و بانک‌های خارجی، هیچ بانک خصوصی با سرمایه ایرانی تا بعد از جنگ جهانی در کشور تاسیس نشد و در نتیجه فعالیت های بانکی در سراسر کشور، در دست چند بانک باقی ماند. با تصویب اولین طرح برنامه عمرانی کشور در سال ۱۳۲۷، نیاز به وجود موسسات اعتباری افزایش یافت. در تیرماه ۱۳۲۸ دولت به منظور کمک مالی به واحدهای تولیدی خصوصی،”بانک برنامه” را ایجاد کرد.
بانک مرکزی ایران
در سال ۱۳۳۹ “بانک مرکزی ایران” با سرمایه ۳۶۰۰ میلیون ریال از محل تفاوت ارزیابی پشتوانه اسکناس تاسیس شد. به موجب قانون پولی و مالی کشور، فعالیت های غیر انتفاعی بانک ملی ایران مانند نشر اسکناس، بانکداری دولت و عملیات مشابه آن به بانک مرکزی واگذار گردید. بانک که در مرداد ماه ۱۳۳۹ رسما کار خود را آغاز کرد، مسئولیت اداره نظام پولی و اعتبار و کنترل سازمان بانکی کشور را به عهده گرفت. سرمایه بانک مرکزی در سال های بعد افزایش یافت.
نظام بانکی بعد از انقلاب اسلامی ایران
پس از پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷ تجدید نظر در نظام بانکی کشور ضروری شد. در خرداد ۱۳۵۸، شورای انقلاب لایحه ای را به تصویب رسانید که بر اساس آن نظام بانکی کشور ملی شد. بر اساس این لایحه بانک ها و شرکت های پس انداز و … سرمایه‌گذاری ملی اعلام شدند. در مورد بانک هایی که دولتی بودند، یعنی بانک‌های ملی، سپه و… لزومی به تغییر مالکیت نبود.
در تاریخ ۷مهرماه ۱۳۵۸ لایحه قانونی اداره امور بانک ها به‌تصویب شورای انقلاب اسلامی رسید. در این لایحه ارکان بانک ها به شکل زیر مشخص شدند:
۱- مجمع عمومی بانک ها (ریاست مجمع با وزیر اقتصادی و دارایی و در غیاب وی با وزیر بازرگانی است).
۲- شورای عالی بانک ها (ریاست شورای عالی بانک ها، رییس کل بانک مرکزی است).
۳- هیات مدیره هر بانک.
۴- مدیر عامل هر بانک
۵- بازرسان قانونی هر بانک.
